Αλεξάντερ Λάνγκερ. Η Γή είναι δανεική από τα παιδιά μας. Κλίμα και Βιοποικιλότητα. Οι ευθύνες των παγκοσμιοποιημένων πολιτικών και οι βιώσιμες πολιτικές σε τοπικό επίπεδο

του Τζιάνι Ταμίνο 

Έχω παρατηρήσει σημαντικές αναλογίες μεταξύ των όσων αναφέρει ο Πάπας Φραγκίσκος στην Εγκύκλιο «Laudato si» και εκείνων που καταγράφει ο Αλεξάντερ Λάνγκερ στις πολυάριθμες παρεμβάσεις του: σκεφτείτε τα περί «οικολογικής μεταστροφής», όρο που χρησιμοποιήθηκε από τον Λάνγκερ από τα μέσα της δεκαετίας του ’80, ή τα περί «αποανάπτυξης», όρο που χρησιμοποιείται ευρέως σήμερα από τον Σερζ Λατούς και τα κινήματα που επικαλούνται την οπτική της σε διάφορα μέρη του κόσμου, ο οποίος αναφέρεται από τον Φραγκίσκο στην παράγραφο 193 αλλά χρησιμοποιήθηκε από τον Λάνγκερ το 1992. 

Βρίσκω ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα την αναφορά στην γη που δανειζόμαστε από τα παιδιά μας : στην παράγραφο 159 της Εγκυκλίου υπάρχει μία φράση ποιμαντικής επιστολής της πορτογαλικής επισκοπής του 2003 : «Η έννοα του περιβάλλοντος εδράζει στην λογική της απολαβής. Είναι δάνειο που λαμβάνει κάθε γενιά και οφείλει να παραδώσει στην επόμενη». Πρόκειται για έννοια που χρησιμοποιεί ήδη ο Λάνγκερ το 1982, η οποία θα καταστεί μότο των ιταλών Πράσινων το 1986, στη Διεθνή Συνδιάσκεψη που θα οργανώσουν στην Πεσκάρα. Η φράση αποδίδεται συνήθως στους ερυθρόδερμους της Αμερικής ή στην παρέμβαση του φύλαρχου των Duwamish και Suquamish στο Σηάτλ. Στην πραγματικότητα γνωρίζουμε ότι κάτι παρόμοιο αποδίδεται στον Αμερικάνο περιβαλλοντιστή Βέντελ Μπέρρυλ ο οποίος αναφέρθηκε πρώτος στον κόσμο που «δεν μας δόθηκε ως πατέρες αλλά ως δάνειο από τα παιδιά μας». 

Σε κάθε περίπτωση, δεν έχει σημασία ποιος εξέφρασε την παραπάνω οπτική. Αυτό το οποίο ενδιαφέρει είναι η αποκωδικοποίηση και η κατανόηση της σημασίας της ως οπτικής υψηλής ηθικής αναφορικά με την προστασία του περιβάλλοντος. 

«Η τρέχουσα γενιά θέτει σε σοβαρό κίνδυνο τις συνθήκες διαβίωσης των επόμενων», προειδοποιούσε πριν από μία 20ετία ο Λάνγκερ. «Η απλή καταστροφική καταγγελία δεν αρκεί γιατί δεν βρίσκει ανταπόκριση έγερσης στον κόσμο. Ο φόβος είναι κακός σύμβουλος και δεν οδηγεί σε ενεργοποίηση για την αντιμετώπιση της κατάστασης, καθόσον σκέπτεται ότι έτσι και έτσι είμαστε χαμένοι και δεν μπορούμε να κάνουμε τίποτα… Πρέπει να αυτό-ακυρωθούμε για να ξαναβρεθούμε… Mε λίγα λόγια να αυτό-περιοριστούμε για να μειώσουμε τις διαγενεακές μας επιπτώσεις με γενναιότητα ήθους στις μελλοντικές γενιές, συνειδητοποιώντας ότι ο αυτό-περιορισμός θα μας οδηγήσει στην ανάκτηση μιας καλύτερης ποιότητας ζωής… Πρέπει να δέσουμε την αλτρουιστική λογική προς τις μελλοντικές γενιές με την εγωκεντρική που κοιτά τα πλεονεκτήματα που προσφέρει το σήμερα… Μόνο έτσι θα μπορέσουμε να απαρνηθούμε την αυτοκίνηση όταν λειτουργούν καλά τα μέσα μαζικής μεταφοράς, ή την αποκλειστική χρήση των ανανεώσιμων πηγών ενέργειας για να συμβάλλουμε στην μείωση του φαινόμενου του θερμοκηπίου αλλά και στην μείωση της ατμοσφαιρικής μόλυνσης και του ρίσκου παθολογιών σχεδόν από τώρα». 

Είναι σίγουρο ότι η κατάσταση έχει επιδεινωθεί κατά πολύ από την εποχή των προβληματισμών του Λάνγκερ έως σήμερα: είναι αναμενόμενα τα αναπόφευκτα αποτελέσματα της κλιματικής αλλαγής δεδομένου ότι προβλέπεται η σίγουρη άνοδος της θερμοκρασίας κατά 2 βαθμούς εάν περιοριστεί άμεσα το φαινόμενο του θερμοκηπίου ενώ, σε διαφορετική περίπτωση, η άνοδος της θερμοκρασίας προβλέπεται να φθάσει τους 5 βαθμούς προς το τέλος του αιώνα με καταστροφικές συνέπειες σε επίπεδο βιοποικιλότητας, μαζικής αλλοίωσης οικοσυστημάτων και μαζικών εξαφανίσεων ειδών. Σε όλο αυτό συμβάλλουν αδιαμφισβήτητα οι μη βιώσιμοι τρόποι παραγωγής και κατανάλωσης που εξακολουθούμε να υιοθετούμε από τον καιρό της πρώτης βιομηχανικής επανάστασης. 

Οι μη βιώσιμοι τρόποι παραγωγής οφείλονται στην γραμμικότητα των υιοθετούμενων διαδικασιών, με λίγα λόγια στην λήψη εξαντλήσιμων φυσικών πόρων – όπως τα ορυκτά και οι ορυκτοί πόροι ενέργειας – και στην χρήση τους στο πλαίσιο διαδικασιών που παράγουν τεράστιες ποσότητες ρύπανσης, απόβλητων και προϊόντων εφήμερης διάρκειας που, με τη σειρά τους, μετατρέπονται σε απόβλητα που δεν ανακυκλώνονται ή ανακυκλώνονται ελάχιστα. Ακόμη όμως και οι ανανεώσιμοι πόροι που χρησιμοποιούνται για την τροφή μας ή για την βιομηχανική παραγωγή τροφίμων - όπως τα φυσικά προϊόντα φυτικής και ζωικής προέλευσης, η ξυλεία των δασών ή τα ψάρια της θάλασσας – υφαρπάζονται κυριολεκτικά από τα οικοσυστήματα σε ποσότητες μη βιώσιμες, με λίγα λόγια σε ποσότητες πολύ μεγαλύτερες από εκείνες που προβλέπει η φυσική ικανότητα ανανέωσης τους. 

Από την άλλη πλευρά μπορούμε να διαπιστώσουμε εύκολα ότι εξαντλούμε ετησίως το σύνολο της ποσότητας των ανανεώσιμων πόρων που παράγει η φύση σε ένα χρονικό διάστημα ολοένα και μικρότερο από το έτος. Η ημέρα που οι εν λόγω πόροι θα εξαντληθούν τελείως καλείται «overshoot day». Η τελευταία φορά που οι ανανεώσιμοι πόροι είχαν εξαντληθεί στο τέλος του έτους ήταν η 31 Δεκεμβρίου 1986 ενώ η υπερκατανάλωση οδήγησε τα τελευταία χρόνια στην εξάντληση τους γύρω στα μέσα του Αυγούστου. Από εκεί και πέρα, κάθε ημέρα μειώνουμε το φυσικό κεφάλαιο στην κατεύθυνση της ολικής του εξάντλησης – δάση, ιχθυοαποθέματα κ.λ.π. Ο τρόποι κατανάλωσης που υιοθετούμε δεν έχουν επίπτωση μονάχα στην εξάντληση των ανανεώσιμων πόρων αλλά και στην καταστροφή των οικοσυστημάτων και των οικότοπων πολλών ειδών που τείνουν στην εξαφάνιση. 

Μπροστά σε αυτή την κατάσταση έκτακτης ανάγκης που συμβάλλει στην αλλοίωση της ποιότητας ζωής των πληθυσμών του πλανήτη και στην υποθήκευση της επιβίωσης των μελλοντικών γενιών, τόσο οι τοπικές διακυβερνήσεις όσο και οι Διεθνείς Οργανισμοί αποδείχθηκαν ανίκανοι να παρέμβουν μπροστά στην αυθαίρετη άσκηση των τεράστιων εξουσιών των πολυεθνικών με πρώτες εκείνες του πετρελαίου που είναι από τις ισχυρότερες του κόσμου. Στο τέλος μιας 20ετίας συζητήσεων και απατηλών συμφωνιών για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής, η κατάσταση συνεχίζει να επιδεινώνεται ολοένα περισσότερο. Μόνο η οικονομική κρίση, που έχει τις ρίζες της στην οικολογική κρίση, ανάγκασε τις κυβερνήσεις να προτείνουν μέτρα τροποποίησης της παραγωγής και της κατανάλωσης με την ελπίδα να πετύχουν μια κάποια αύξηση του ακαθάριστου εθνικού τους προϊόντος. 

Το ανθρώπινο είδος δεν είναι αφεντικό και κυρίαρχος της φύσης. Ως έμβιο και, γι'αυτό, μέρος του φυσικού περιβάλλοντος, είναι αναγκασμένο να αλληλεπιδρά με αυτό τροποποιώντας το. Η τροποποίηση του περιβάλλοντος οφείλει, σε κάθε περίπτωση, να πραγματοποιείται υπεύθυνα, με απόλυτο σεβασμό των κανόνων που το διέπουν - όπως βιο-γεω-χημικοί κύκλοι – στο πλαίσιο μίας απόλυτα ορθολογικής χρήσης των πόρων του. Ως προς αυτό, οφείλουμε να αντικαταστήσουμε την «άξεστη», μηχανιστική και απλουστευτική, ερμηνεία των φυσικών φαινόμενων με μία ανάλυση πολυπλοκότητας συστημάτων σε συνεχή διάδραση. Οφείλουμε να συγκροτήσουμε μία φυσική επιστημολογία ως αναγκαία προϋπόθεση για τον μετασχηματισμό της κοινωνίας σε βιώσιμη, στην οποία οι ανθρώπινες δραστηριότητες «δεν θα ανάγουν σε εμπόρευμα κάθε άυλο ή και υλικό αγαθό» αλλά θα παρεμβαίνουν στα στις πολύπλοκες και ευαίσθητες ισορροπίες του φυσικού περιβάλλοντος δίχως την μετατροπή των πόρων του σε απόβλητα και την μείωση της βιοποικιλότητας των έμβιων οργανισμών του. 

Με άλλα λόγια, είναι αναγκαία πλέον η εγκατάλειψη της οικονομίας των ΑΕΠ και της «ανάπτυξης» στην κατεύθυνση μιας άλλης, νέας, οικονομίας ως εκούσιας επιλογής μιας κοινωνίας που οραματίζεται την βιώσιμη ευημερία, μέσω της οικολογικής μεταστροφής ή και της αποανάπτυξης, «ως στοίχημα», κατά τον Σερζ Λατούς, «που αξίζει να πειραματιστεί για να αποφευχθούν βίαιες και δραματικές καταστάσεις». «Βρισκόμαστε στο σταυροδρόμι δύο επιλογών», παρατηρούσε ο Αλεξάντερ Λάνγκερ πριν από 20 περίπου χρόνια : «Να προσπαθήσουμε να τελειοποιήσουμε και να επιμηκύνουμε την οδό προς την «ανάπτυξη», με τελειοποίηση και χρήση των καλύτερων τεχνικών κυριαρχίας και ελέγχου του ανθρώπινου είδους, της φύσης και των ολοένα και πιο σοβαρών συγκρούσεων που αναδύονται – όπως η τρέχουσα για το πετρέλαιο – ή να προσπαθήσουμε να παραιτηθούμε από την κούρσα προς το «πιο μεγάλο, πιο ψηλό, πιο δυνατό, πιο γρήγορο», που ονομάζουμε «ανάπτυξη» στην κατεύθυνση της επεξεργασίας των στοιχείων ενός πολιτισμού του μέτρου - πιο λιτού, ίσως πιο απλού, λιγότερο άπληστου – και περισσότερο ανεκτικού στις περιβαλλοντικές του επιπτώσεις, στα φτωχότερα κομμάτια της ανθρωπότητας, στις μελλοντικές γενιές και στην ίδια την βιοποικιλότητα των έμβιων». Θετική ουτοπία εκείνη του Λάνγκερ σε αντίθεση με την επικίνδυνη αυταπάτη της αέναης «ανάπτυξης», αποδεδειγμένα μη πραγματοποιήσιμης.